پناه بردن به خدا از شیطان و دشمنى ها و نیرنگ هاى آن
حضرت سجاد علیه السلام در این دعا ، با بیان انواع دشمنى ها و نیرنگ هاى شیطان ، از راه هاى نفوذ در اعماق وجود انسان پرده برداشته و به راه هاى جلوگیرى از ورود او به حریم دل و دخالت در تصمیم گیرى هاى انسان اشاره نموده است .
این دعا از جهات یاد شده و نیز جنبه هاى دیگر درباره ى شیطان ، آکنده از معارف بلند توحیدى است .
اللهم انا نعوذ بک من نزغات الشیطان الرجیم و کیده و مکائده ، و من الثقة بأمانیه و مواعیده و غروره و مصائده ؛
خدایا ! از وسوسه هاى شیطان رانده شده و حیله و مکرهاى او و از آن که به دروغ ها و وعده ها و فریب ها و دام هاى او اعتماد کنیم ، به تو پناه مى بریم.
مفهوم وسوسه و راه تسلط شیطان بر انسان
«نزغ» به معناى وسوسه است و وسوسه ، کارى است که انسان آن را فقط در ذهن خود مى یابد و قابل رؤیت نیست ؛ یعنى در حقیقت سیطره ى شیطان با وسوسه ، تنها از طریق قلب و روح آدمى صورت مى پذیرد . شیطان همیشه در صدد تسخیر قلب ، مرکز فرماندهى قواى انسان است ، زیرا صدور اعمال و رفتار جوارحى بستگى به فرماندهى قلب انسان دارد و چنان چه دل به دیده اى متمایل نگردد و شوق به آن در دل برانگیخته نشود ، به هیچ وجه این ایده ى او ، جامه ى عمل نخواهد پوشید . بر این اساس ، اگر شیطان توانست دل و جان کسى را فتح کند ، بر تمام قواى او مسلط شده و تمام راه هاى گریز را به روى او مى بندد .
در روایتى وارد شده است : «حضرت عیسى علیه السلام از خداوند متعال درخواست کرد که جایگاه شیطان را در وجود بنى آدم به او نشان دهد . در پى این درخواست ، مارى را مشاهده کرد که سر خود را روى قلب انسانى گذارده است و هر گاه او از خداوند متعال یاد مى کند ، آن افعى خود را کنار مى کشد و در حال غفلت قلب وى را در اختیار مى گیرد.»
بدین جهت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود :
لو لا أن الشیطان یحومون على قلوب بنى آدم ، لنظروا الى ملکوت السماوات ؛
اگر شیطان ها بر گرد قلب آدمیان حلقه نمى زدند ، انسان ها قطعا ملکوت آسمان ها را مشاهده مى کردند .
دام هاى متنوع شیطان
دام هاى شیطان فراوان و متنوع است و هر کسى را پس از شناسایى ، با ابزار مناسب در بند مى کند و به طرف خود مى کشد . حضرت در این جا به برخى از آن کیدها اشاره فرموده است : وسوسه ، فریب ، جلب اطمینان به آینده ، وعده هاى دروغ و غرور ، کمندهایى است که شیطان از هر یک در شرایط خاص استفاده مى کند.
«کید» به معناى تلاش براى فساد و به تباهى کشاندن افراد است و البته منحصر در نوع خاصى هم نیست . از این رو ، حضرت فورا به دنبال کید ، «مکائد» را اضافه مى فرماید تا روشن شود که حیله هاى شیطان گوناگون بوده ، بیش از آن است که مردمان مى شناسند .
نیز از جمله حیله هاى او ، امیدوار کردن انسان به آرزوهاى دور و دراز است ؛ همان پدیده اى که امیرمؤمنان درباره ى آن فرمود :
ان أخوف ما أخاف علیکم اثنان : اتباع الهوى و طول الأمل .
دو چیز است که سخت مرا نسبت به شما نگران مى سازد ؛ پیروى از هوا و هوس و آرزوهاى دور و دراز .
کید دیگر ابلیس ، وعده هایى است که آدمى را به لحاظ روحى ، کاملا خلع سلاح مى کند تا سرانجام در برابر جذابیت هاى فریبنده تسلیم مى شود .
یکى دیگر از کیدهاى شیطان ، وعده هاى پوچ و سراب گونه است که انسان تا دم مرگ در انتظار آنها مى نشیند ، ولى هرگز جامه ى عمل نمى پوشد ؛ هم چنان که غرورهاى هوس ناکى که انسان را وا مى دارد تا ثروت و علم و قدرت خود را خرج کند و در راه نیل به هوس ها با خدا مبارزه کند ، خود یکى دیگر از کیدهاى شیطان لعین است . کج روى ها ، شرارت ها و سوءخلق و غضب هاى بى مورد نیز طیف دیگرى از کیدهاى او را تشکیل مى دهد ؛ لغزشگاه هایى که جز با پناه بردن به خدا قابل اجتناب نیست .
و أن یطمع نفسه فى اضلالنا عن طاعتک ، و امتهاننا بمعصیتک ، أو أن یحسن عندنا ما حسن لنا ، أو أن یثقل علینا ما کره الینا ؛
خدایا ! به تو پناه مى بریم از این که در گمراه ساختن ما از طریق بندگى تو طمع ورزد و ما را از رهگذر مخالفت با تو خوار کند و یا این که هر چه را در نظر ما زیبا جلوه دهد ، نیکو ببینیم ، یا آن چه را منفور جلوه دهد ، بر ما دشوار آید .
درخواست مقام مخلص بودن
در این قسمت ، امام سجاد علیه السلام از این که شیطان راه نفوذ در دل انسان را همواره بیابد ، به خدا پناه برده است . در واقع در این عبارت به این مسئله پرداخته شده است که تا زمینه در آدمى نباشد ، شیطان هرگز سعى بى فایده براى گمراهى فرد به کار نمى بندد . دقیقا بدین جهت شیطان خود گفته است :
(و لأغوینهم أجمعین الا عبادک منهم المخلصین) ؛
قطعا همه ى بندگانت به جز بندگان مخلص تو را ، گمراه خواهم ساخت .
مخلص (با فتح لام) در برد تیررس سلاح ابلیس نیست ، زیرا زمینه ى گمراهى و اغوا شدن در او نیست ، اما در غیرمخلص که این زمینه وجود دارد ، شیطان از هیچ اقدامى براى به گمراهى کشاندن فرد فرو گذار نمى کند .
بنابراین ، در واقع جضرت سجاد علیه السلام از خداوند منان درخواست فرموده است که ما را از بندگان مخلصت قرار ده ، تا شیطان در گمراه ساختن ما طمع نکند ؛ یعنى ما را در چنان جایگاهى قرار ده که از منظر او به دور باشیم .
راه هاى نفوذ شیطان
یکى از مهارت ها و سلطه هاى شگفت انگیز شیطان ، بهره مندى از قدرت خوب جلوه دادن امور ناپسند و نفرت انگیز نمودن کارهاى نیک است . او در ادراک فرد تصرف مى کند و قدرت طبیعى تشخیص را از شخص تحت سلطه خود سلب مى کند و در نتیجه فرد قدرت انتخاب را از دست مى دهد و به یک اسیر تبدیل مى شود . این نوع اسارت بدترین نوع اسارت است که هیچ یک از اسیران جنگى نیز در طول تاریخ مشابه آن را تجربه نکرده اند ، چرا که اسیر شیطان با عقل و تصمیم و فکر فراوان چاه را انتخاب مى کند و در قعر آن فرو مى رود . براى نمونه ، کسانى که کید شیطان در آنان کارگر مى افتد بهترین کارها - مثلا خدمت به مردم - را کارى بس دشوار مى بینند و از آن فرار مى کنند ، یا اطاعت و عبادت برایشان مشکل مى گردد . قرآن کریم مى فرماید :
(و انها لکبیرة الا على الخاشعین)؛
نماز دشوار و سنگین است مگر بر خاشعان .
اینان اداى نماز را خلاصى از یک مشکل مى دانند و از هر عبادتى به نوعى شانه خالى مى کنند ، در حالى که در طلب دنیا از هیچ مشکلى نمى هراسند و از هیچ تلاشى دریغ نمى کنند و براى رسیدن به یک هوس ننگ بار چه بسا خود را در مهلکه هاى هولناک مى اندازند و تا سر حد مرگ پیش مى روند و تمامى آنها را به جان مى خرند ، ولى براى به جا آوردن دو رکعت نماز صبح کمترین عزم و اراده اى در ایشان نیست .
فریب دادن شیطان ، واقعیت عینى
نکته ى قابل توجه در این دعا آن است که آن چه امام سجاد علیه السلام به عنوان مکائد شیطان نام برده و از آنها به خداوند سبحان پناه برده ، تنها یک تصور ذهنى و احتمالى نیست ، بلکه واقعیت هایى عینى است که مردم گرفتار آن اند و راستى اگر در چهره ى افرادى که در دام این دیو پلید افتاده اند ، دقت کنیم به وضوح خواهیم دید که چگونه زیرک ترین افراد را فریفته و به تباهى کشانده است و توانمندى هاى ذهنى وى ، کمندهاى محکمى شده که شیطان با استفاده از آنها ، فرد را سریع تر به وادى هلاکت مى کشد .
افرادى هستند که بسیار زیرکانه کلاه بردارى مى کنند یا با فوت و فن ویژه اى ، اوصاف یک کالا یا چگونگى یک رخداد را وارونه جلوه مى دهند یا با شگرد پیچیده اى مردم را فریفته ى شخصیت کاذب خود مى سازند ، ولى زیر نقاب مردم فریب خود و در باطن به هر نوع جنایتى دست مى یازند و تجسم ضلالت و اغواگرى محض اند . نبوغ اینان به تاراج دشمن سوگند خورده ى انسان و انسانیت رفته است ؛ یعنى همان موهبتى که مى توانست فرد را بر تارک ثقلین - انس و جن - بنشاند ، مرکب چموشى مى شود که سوار فریب خورده ى خود را با نهیب و تازیانه ى شیطان به قعر جهنم مى برد . از شر این دشمن قسم خورده و نیرنگ باز و خستگى ناپذیر به خداوند سبحان پناه مى بریم .
ال
رزقنا الله و ایاکم ان شاء الله .
